Προσπαθήστε να καταλάβετε από τα λόγια του πώς είναι το σχολικό του περιβάλλον, αν επικρατεί βία ή αν δημιουργείται εκφοβισμός από τα άλλα παιδιά, ένα πρόσφατο φαινόμενο που δυστυχώς έχει εμφανιστεί και στην Ελλάδα.

Δείτε τον κόσμο από τα μάτια του παιδιού σας. Πολλές φορές οι γονείς ξεχνούν ότι τα μικρά παιδιά δεν έχουν τις ίδιες αντιληπτικές και αναλυτικές ικανότητες με τον ενήλικο, ότι δυσκολεύονται να δουν τις διαφορετικές οπτικές των πραγμάτων και ότι αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα με βαρόμετρο τον ίδιο τους τον εαυτό. Με άλλα λόγια, οτιδήποτε και να συμβαίνει στο άμεσο περιβάλλον τους το παίρνουν προσωπικά και απόλυτα. Για παράδειγμα, πιστεύουν ότι οι γονείς τσακώνονται γιατί το ίδιο είναι κακό παιδί και τους κάνει να μαλώνουν. Ή είναι πεπεισμένο ότι η δασκάλα το μάλωσε γιατί δεν είναι ικανό να τα καταφέρει. Φροντίστε, λοιπόν, να εξηγείτε στο παιδί με όρους που το ίδιο μπορεί να καταλάβει τι συμβαίνει γύρω του.

Μην έχετε πολύ μεγάλες προσδοκίες από εκείνο. Αξίζει να θυσιάσετε τις προσδοκίες σας και να βοηθήσετε το παιδί να νιώσει καλά με τον εαυτό και όχι απλώς να δείχνει προσαρμοσμένο. Ο έπαινος χαλαρώνει το στρες, ηρεμεί το νευρικό σύστημα, αυξάνει την αυτοπεποίθηση. Το παιδί αποκτά αποθέματα για να μπορεί να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής.

Διατυπώστε προσεκτικά την κριτική σας. Αν χρειαστεί να ασκήσετε κριτική σε κάτι, μην ξεχάσετε να ξεκινήσετε την πρότασή σας βρίσκοντας κάτι το θετικό ή αναγνωρίζοντας το συναίσθημα του παιδιού. Με τον τρόπο αυτό το παιδί δεν νιώθει την κριτική ως απόρριψη και είναι πιο έτοιμο να την ακούσει και να την αποδεχτεί. Επιπλέον, η κριτική σας πρέπει να καταλήγει σε μελλοντικές προτάσεις. Δεν αρκεί να εξηγείτε στο παιδί τί πήγε στραβά. Αυτό που μειώνει το άγχος του είναι οι προτάσεις για την αντιμετώπιση αντίστοιχων μελλοντικών καταστάσεων.

Επιτρέψτε στο παιδί να νιώσει άσχημα. Από πολύ μικρά τα παιδιά -και ιδιαίτερα τα αγόρια- μαθαίνουν ότι δεν πρέπει να κλαίνε, δεν πρέπει να θυμώνουν, δεν πρέπει να αισθάνονται κανένα αρνητικό συναίσθημα και πολύ περισσότερο να το εκφράζουν ανοιχτά. Ο μύθος αυτός αποθαρρύνει τα παιδιά από το να ζητήσουν βοήθεια για τις δυσκολίες τους, ενώ τα «εγκλωβίζει» σε μια μόνιμη κατάσταση στρες, αφού πλέον νιώθουν άσχημα για το γεγονός ότι νιώθουν άσχημα! Άλλωστε, η ικανότητα ενός ατόμου να αναγνωρίζει και να αποδέχεται τα συναισθήματά του, θετικά και αρνητικά, βοηθά στην καλή ψυχική υγεία.

Δείξτε πίστη στις ικανότητές του. Με τη συμπεριφορά σας δώστε του να καταλάβει ότι πιστεύετε πως μπορεί να τα καταφέρει μόνο του. Μη βιαστείτε να λύσετε εσείς τα δικά του προβλήματα, αλλά στηρίξτε το στην προσπάθειά του να επιλύσει τα θέματά του. Η δική σας ενίσχυση και επιβεβαίωση προσφέρει στο παιδί τη δύναμη που χρειάζεται για να αντιμετωπίσει στρεσογόνες καταστάσεις. Αντίθετα, η επίλυση των δύσκολων καταστάσεων από εσάς, παρότι άμεσα αποτελεί την πιο εύκολη λύση, μακροπρόθεσμα οδηγεί σε αδυναμία του παιδιού να στηριχτεί στα πόδια του.

Δώστε εσείς το καλό παράδειγμα. Πρέπει πρώτα να μάθετε εσείς να αντιμετωπίζετε τα προβλήματά σας, να τα εντοπίζετε, να κατεβάζετε ιδέες, να αξιολογείτε τις πιθανές συνέπειες και να μάθετε να φτιάχνετε ένα πρόγραμμα με σκοπό να βοηθήσετε τον εαυτό σας να αντεπεξέλθει σε έντονες καταστάσεις. Μόνο έτσι η συμπεριφορά σας θα αποτελέσει καλό παράδειγμα για το παιδί και θα το βοηθήσει να αντιμετωπίζει σωστά και χωρίς άγχος ό,τι συμβαίνει στη ζωή του.

Αφήστε το να παίξει. Το παιχνίδι έχει καταπληκτικές εκπαιδευτικές ιδιότητες, καθώς ενδυναμώνει τις νοητικές ικανότητες του παιδιού, όπως είναι η γλώσσα, η μνήμη, η λογική σκέψη και η δημιουργικότητα, ενώ το δυαδικό ή ομαδικό παιχνίδι αυξάνει τις κοινωνικές του δεξιότητες. Το παιχνίδι, όμως, έχει και «θεραπευτικές» ιδιότητες. Μέσα από τις ιστορίες που φτιάχνει το παιδί έχει τη δυνατότητα να αναπαραστήσει τους προβληματισμούς του, να επιλύσει συγκρούσεις, να εκτονώσει το άγχος του και να επιδιορθώσει καταστάσεις. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να αισθάνεται άσχημα να συζητήσει με τη μητέρα του ότι στο σχολείο η δασκάλα το πρόσβαλε επειδή δεν ήξερε το μάθημα. Στο παιχνίδι του, όμως, μπορεί να αναπαράγει το περιστατικό, να εκφράσει τα συναισθήματα του θυμού, της θλίψης ή της απογοήτευσης που εκείνη τη στιγμή κατέπνιξε και πιθανόν να δώσει μια άλλη θετική λύση (π.χ. λέει το μάθημα καταπληκτικά και η δασκάλα το επιβραβεύει), αποκαθιστώντας έτσι την ψυχική του ηρεμία.

Πώς θα καταλάβετε ότι είναι αγχωμένο;
Το στρες εκδηλώνεται με διάφορα συμπτώματα: στη συμπεριφορά και στην υγεία του παιδιού.
Αλλαγές στη συμπεριφορά 

• Απομόνωση: Το παιδί αποσύρεται από τις συνηθισμένες παιδικές του παρέες και προτιμά να περνά τις περισσότερες ώρες μόνο του. Αν το περιβάλλον του σπιτιού δεν σας βοηθά να προσδιορίσετε κάτι τέτοιο, πάρτε πληροφορίες για τη συμπεριφορά του παιδιού στο χώρο του σχολείου. Η δασκάλα μπορεί να σας προσφέρει ουσιαστική βοήθεια.
• Επιθετικότητα: Εμφανίζει συχνά επιθετική συμπεριφορά απέναντι στα υπόλοιπα παιδιά του σχολείου ή του περιβάλλοντός του. Αν δεν υπάρχει άλλο αδελφάκι στην οικογένεια ή παιδιά στο άμεσο οικογενειακό περιβάλλον αναζητήστε πληροφορίες από τους γονείς των άλλων παιδιών.
• Δεν συμμετέχει σε δραστηριότητες: Προτιμά να κάθεται άπραγο παρά να συμμετέχει σε άλλες δραστηριότητες και κυρίως στα παιχνίδια των συνομηλίκων του (κάτι που τα παιδιά σχεδόν ποτέ δεν αποφεύγουν). Παρατηρήστε αν περνά πολλές ώρες χωρίς να κάνει ουσιαστικά τίποτα ή αν είναι υπερβολικά αφηρημένο.
• Έχει «φοβίες»: Είναι φυσικό πολλά παιδιά να φοβούνται το σκοτάδι ή να τρομάζουν από έναν αλλόκοτο θόρυβο. Οι «φοβίες», όμως, είναι φόβοι υπερβολικοί και ανεπίτρεπτοι, ακόμη και για τα μικρά παιδιά. Δεν είναι δυνατόν ένα παιδί έξι χρόνων να φοβάται, για παράδειγμα, την κατσαρόλα γιατί μπορεί μόλις την ανοίξει να ξεπηδήσει κάποιο τέρας.
• Έχει αϋπνίες: Είναι αφύσικο για κάθε παιδί από την προσχολική ηλικία μέχρι και την εφηβεία να έχει αϋπνίες, να αργεί να κοιμηθεί ή να ξυπνά πολύ νωρίς το πρωί. Οι δυσκολίες στον ύπνο μπορεί να είναι «προάγγελος» χρόνιας κόπωσης ή άλλων ψυχολογικών προβλημάτων, όταν όμως συνοδεύονται από τα παραπάνω συμπτώματα, τότε μάλλον σημαίνουν ότι το παιδί υποφέρει από έντονο στρες.

Σωματικά συμπτώματα: 

• Πόνος στην κοιλιά: Είναι πολύ συνηθισμένο για τα παιδιά να παραπονιούνται ότι πονά η κοιλίτσα τους. Πολλές φορές αυτός ο πόνος δηλώνει ένα μικρό παράπονο ή μια ανάγκη για προσοχή ή ακόμη και κάποια ένταση που δημιουργήθηκε στο χώρο του νηπιαγωγείου ή του σχολείου. Όταν όμως ο πόνος αυτός επαναλαμβάνεται χωρίς να υπάρχει κάποιο άλλο παθολογικό αίτιο, τότε πρέπει να αναζητηθεί η ρίζα του σε μια πιθανή κατάσταση στρες.
• Σφίξιμο στο στήθος: Πρόκειται για το προκάρδιο άλγος, το σφίξιμο δηλαδή που αισθανόμαστε συχνά στην περιοχή γύρω από την καρδιά, όταν είμαστε υπό πίεση. Σε ένα μικρό παιδί αυτός ο πόνος δεν μπορεί να δηλώνει παρά την ένταση που προκαλείται από μια δυσάρεστη συναισθηματική ή ψυχολογική κατάσταση. Οι πιθανότητες να πρόκειται για καρδιακό πρόβλημα είναι απειροελάχιστες.
• Δύσπνοια: Πολλές φορές το παιδάκι που αγχώνεται και υποφέρει παρουσιάζει δυσκολίες στην αναπνοή ή μια κατάσταση σαν είναι μόνιμα λαχανιασμένο.
• Εμφανίζει τικ, ψευδίζει, τραυλίζει: Όλα αυτά πρέπει να προσεχτούν ιδιαίτερα, γιατί μπορεί πολύ συχνά να γίνουν και αιτίες χλευασμού και κοροϊδίας από τα άλλα παιδιά, μια κατάσταση που θα επιδεινώσει κάποιο πρόβλημα που μπορεί να προϋπάρχει.
• Συχνοί εμετοί: Οι επαναλαμβανόμενοι εμετοί που δεν έχουν σχέση με κάποια ασθένεια είναι ένα πολύ συχνό σημάδι του στρες. Χαρακτηριστικό των εμετών αυτών είναι ότι εμφανίζονται λίγη ώρα πριν το παιδί αντιμετωπίσει μια δύσκολη ή δυσάρεστη γι’ αυτό κατάσταση (π.χ. πριν πάει στο σχολείο, πριν πάει στο γιατρό κ.λπ.)
• Ενούρηση: Σε περιπτώσεις έντονου άγχους είναι πιθανόν το παιδί να επιστρέψει σε προηγούμενα στάδια της ανάπτυξής του παρουσιάζοντας ενούρηση συνήθως νυχτερινή. Εφόσον έχουν αποκλειστεί ιατρικοί λόγοι, πρόκειται για μια σαφή ένδειξη έντονου ψυχολογικού στρες, το οποίο το παιδί αδυνατεί να κατανοήσει και να χειριστεί.

Το παιδί που δεν τρώει εύκολα, θα το βάλουμε μπροστά στην τηλεόραση και το πιάτο θα αδειάσει. Μας κερδίσαμε χρόνο. Το εκπαιδεύσαμε, όμως, σε κακές συνήθειες διατροφής. Το παιδί που δεν πίνει το γάλα του,  θα του βάλουμε κακάο. Το παιδί που είναι ζωντανό, ζωηρό, υπερκινητικό -όπως θα έπρεπε ουσιαστικά να είναι- με τις απόπειρες οριοθέτησής μας, θα του «κοιμήσουμε» τη ζωντάνια και την παρόρμησή του, αντί να εφεύρουμε τρόπους να διοχετεύσει την ενεργητικότητά του.